Έκθεση Λυκείου (από τον Δ. Τσαμαρδίνο, Θεσσαλονίκη)

Θεματική πρόταση, κατακλείδα, αποδεικτικό υλικό (λεπτομέρειες), τα ουσιαστικά λάθη (ανεπάρκεια, πλατειασμός, επανάληψη νοημάτων, άσχετο αποδεικτικό υλικό, υπερβολή κτλ), παραδείγματα προλόγου, περιεχόμενο και κύριο μέρος (διαγράμματα), επίλογος, τρόποι ανάπτυξης των σκέψεών μας, διευκρινίσεις για τον ορισμό και για άλλα ζητήματα, θέματα για εκθέσεις λυκείου, Συνοχή, Συνεκτικότητα, Αλληλουχία, για την περίληψη κ. ά.

Τρίτη 8 Νοεμβρίου 2011

5) Αποδεικτικός λόγος, πειθώ, στοχαστικός λόγος

- Κεφάλαιο Α. Για τον αποδεικτικό λόγο
- Τον αποδεικτικό λόγο (και την έκθεση λυκείου επομένως, που είναι αποδεικτικός λόγος) τον κατασκευάζουμε αυστηρά με ορθολογισμό. Αυτό σημαίνει ότι ποτέ δεν συντάσσουμε έναν συλλογισμό με συναίσθημα, επηρεασμένοι από το συναίσθημα. Σημαίνει επίσης ότι ποτέ δεν επικαλούμαστε το ήθος μας ή το ήθος κάποιου άλλου για να το χρησιμοποιήσουμε ως επιχείρημα.*
-α) Έτσι αν ενώ αποδεικνύουμε σε μια παράγραφο τη θεματική μας πρόταση, μάς έρθει στο νου κάτι συναισθηματικό, δεν το γράφουμε. Ή το γράφουμε στο τέλος της παραγράφου μέσα σε παρένθεση, για να δείξουμε ότι κάνουμε συνειδητά μια παρέκκλιση.
Πχ, ενώ εξετάζουμε τη θεματική πρόταση "βία υπήρχε πάντα", μας έρχεται στο νου "πόσο ο κόσμος μας θα ήταν πιο όμορφος αν δεν υπήρχε βία". Θα τελειώσουμε την παράγραφο και αυτό το τελευταίο θα το γράψουμε μέσα σε παρένθεση, λχ : (Αλήθεια, πόσο πιο ωραίος θα ήταν ο κόσμος μας αν δεν υπήρχε βία !).
-β) Ή έστω ότι έχουμε ως θεματική πρόταση και πρέπει να αποδείξουμε ότι "δεν πρέπει να κλέβουμε". Δεν θα επικαλεστούμε το ήθος μας ή το ήθος του κυρίου Τάδε για να υποστηρίξουμε αυτή τη θέση, δεν θα πούμε δηλαδή "δεν πρέπει να κλέβουμε, γιατί σας το λέω εγώ και ο κύριος Ψευτοτιμιάδης που δεν έχουμε κλέψει ποτέ", αλλά θα μιλήσουμε ορθολογικά και θα πούμε πχ "δεν πρέπει να κλέβουμε, γιατί αν σε μια κοινωνία κλέβει ο ένας τον άλλο, τότε θα χάνουμε τις ώρες μας για να προστατευόμαστε από τους κλέφτες, αντί να τις χρησιμοποιούμε για να εργαζόμαστε και να παράγουμε τον πλούτο που χρειαζόμαστε για να ζήσουμε και να προοδεύσουμε".

-Κεφάλαιο Β: Για την Πειθώ
-Στον λόγο πειθούς εκτός από ορθολογισμό χρησιμοποιούν πολλοί για να μας πείσουν και το συναίσθημα και το ήθος. Διαφέρει λοιπόν ο ένας λόγος από τον άλλο.Ο λόγος πειθούς δηλαδή από τον αποδεικτικό λόγο. (*)

-Κεφάλαιο Γ: Για τον Στοχαστικό λόγο
- Τον στοχαστικό λόγο τον κατασκευάζουμε, τον δομούμε, τον συντάσσουμε με ψυχολογικό θα πω, ειρμό. Παραθέτουμε δηλαδή τους συλλογισμούς μας έτσι όπως τους πρωτοσυλλάβαμε χωρίς να τους έχει επεξεργαστεί ο νους μας με αυστηρότητα, χωρίς να έχει παραμερίσει εκείνα που πρέπει να παραμερίσει και να προσθέσει εκείνα που πρέπει να προσθέσει. Εξάλλου, σε πάρα πολλά θέματα δεν υπάρχουν χειροπιαστές αποδείξεις, οπότε για να τα υποστηρίξουμε παραθέτουμε "αποδεικτικές νύξεις", τα αντιμετωπίζουμε δηλαδή με στοχασμό.

-Πάντως, σε ένα αποδεικτικό κείμενο στο τέλος βάζουμε μια δυο παραγράφους με στοχασμό. Λέμε σ' αυτές τι πρέπει να γίνει, τι νομίζουμε ότι πρέπει να γίνει. Έτσι ένα αποδεικτικό κείμενο για τη βία, μπορεί να το κλείσουμε με μια παράγραφο όπου θα λέμε πχ "πόσο ο κόσμος μας αλήθεια, θα ήταν καλύτερος αν δεν υπήρχε βία, αν οι λαοί ήταν αδελφωμένοι, αν αυτό και αν εκείνο. . " .

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Για τον Στοχασμό συνεχίζω στην 18η ανάρτηση

Κεφάλαιο Δ: Διευκρινίσεις
- Ο αποδεικτικός λόγος είναι ταυτόχρονα και λόγος πειθούς, λόγος δηλαδή που πείθει. Αντίθετα, ο λόγος πειθούς δεν είναι πάντοτε αποδεικτικός λόγος, ιδιαίτερα όταν περιέχει συλλογισμούς που είναι επηρεασμένοι από το συναίσθημα, ή όταν περιέχει συλλογισμούς που γίνονται με επίκληση στο ήθος του πομπού, στο ήθος δηλαδή του συντάκτη του λόγου.
- Να πω ακόμα ότι, όλοι οι λόγοι χρησιμεύουν σε κάτι : ο αποδεικτικός για να μας πείθει για κάτι με βεβαιότητα ή με μεγάλη πιθανότητα. Ο λόγος πειθούς πχ για να πείσουμε ένα παιδί για κάτι, μια και το παιδί δεν μπορεί να κατανοήσει τον αποδεικτικό λόγο. Τέλος, ο στοχαστικός λόγος για να "ψαχουλέψουμε", για να ανιχνεύσουμε θέματα για τα οποία δεν υπάρχουν χειροπιαστές αποδείξεις, πχ για την ευθύνη του πνευματικού ανθρώπου την περίοδο πριν ξεσπάσει ο β΄ παγκόσμιος πόλεμος. (βλέπε στο βιβλίο της γ΄ λυκείου "κείμενα νεοελληνικής λογοτεχνίας" το σχετικό δοκίμιο του Αιμ.
Χουρμούζιου). Πολλά κείμενα της Εκκλησίας μας είναι στοχαστικά, πχ η επί του όρους ομιλία, όπως εξάλλου και πολλά ποιήματα, πχ η Ιθάκη του Καβάφη.
=========
(*) Το τρίτο τεύχος του σχολικού βιβλίου Έκφραση-Έκθεση, στην αρχή του κεφαλαίου για την Πειθώ λέει τα εξής:

-Όταν εξηγούμε, στηριζόμαστε στα «πράγματα» (σε στοιχεία, σε γεγονότα κτλ) . . Η στάση μας απέναντι σε αυτά είναι αντικειμενική και αμερόληπτη. (σημείωσή μου = ο λόγος μας είναι αποδεικτικός, έστω κι αν τον πούμε λόγο πειθούς)

- Και στην προσπάθειά μας να πείσουμε μπορεί να στηριζόμαστε στα πράγματα, όμως με την εξής βασική διαφορά: ότι προσθέτουμε πάντα τη γνώμη μας γι' αυτά, με αποκλειστικό σκοπό να πείσουμε το συνομιλητή ή τον αναγνώστη μας για την ορθότητά της στάσης μας. Η στάση μας δεν είναι αντικειμενική. (σημείωσή μου = ο λόγος μας δεν είναι αποδεικτικός, είναι λόγος πειθούς, δηλαδή προσπάθειας να πείσουμε).

-Όταν η επιδίωξή μας είναι ιδιοτελής . . και συγχρόνως χρησιμοποιούμε . . .σοφιστικά επιχειρήματα, ανεξακρίβωτα στοιχεία, συναισθηματικά τεχνάσματα κτλ, για να πετύχουμε το σκοπό μας, τότε βρισκόμαστε στην περιοχή της προπαγάνδας. (σημείωσή μου=ο λόγος μας δεν είναι ούτε αποδεικτικός, ούτε πειθούς. Είναι προπαγανδιστικός ή απλώς διαφημιστικός).

========

Τα ιστολόγιά μου

4) Βασικά λάθη στην έκθεση και γενικά στο κείμενοεπεξηγήσεις, διάφορες πληροφορίες

Σ' αυτή την ανάρτηση θα ασχοληθώ με μερικά βασικά λάθη που φτωχαίνουν την έκθεσή μας, που την υποβαθμίζουν (και γενικά ένα αποδεικτικό κείμενο).

Α) ΟΧΙ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ ΛΕΞΕΩΝ - ΤΑ ΣΥΝΩΝΥΜΑ
-Μπορεί να έχουμε γράψει στην έκθεσή μας δυνατές ιδέες, να έχουμε δηλαδή βγάλει από τους συλλογισμούς μας δυνατά συμπεράσματα, αλλά να επαναλαμβάνουμε τις ίδιες και τις ίδιες λέξεις, με συνέπεια μ' αυτό τον τρόπο να υποβαθμίζουμε μόνοι μας το γραπτό μας (να υποβαθμίζουμε την έκφρασή μας). Προσέχουμε λοιπόν και γράφουμε μια λέξη ή μια φράση μια δυο φορές και μετά για να μην ξαναχρησιμοποιήσουμε παρακάτω την ίδια, βάζουμε κάποια συνώνυμή της.
- Αυτή είναι η μεγάλη χρησιμότητα των συνώνυμων: μας βοηθάνε να αποφεύγουμε τις επαναλήψεις.

- ΟΧΙ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ ΝΟΗΜΑΤΩΝ : Πρέπει επίσης να προσέχουμε να μην επαναλαμβάνουμε ένα νόημα που το έχουμε ήδη διατυπώσει στο γραπτό μας. Αυτό μάλιστα, είναι ακόμα σοβαρότερο λάθος. Η μόνη περίπτωση να ξαναδιατυπώσουμε ένα νόημα (πχ ένα συμπέρασμα), είναι όταν μας βοηθάει να βγάλουμε ένα άλλο, νέο συμπέρασμα.

Β) Όχι πολλές επεξηγήσεις: Επεξηγήσεις πρέπει να βάζουμε όταν πρέπει και όσες πρέπει. Δεν βάζουμε άσκοπα, και μάλιστα τη μια πάνω στην άλλη.

Γ) Όχι πολλές πληροφορίες και, ακόμα χειρότερα τη μια συνέχεια με την άλλη.
> Βλέπε στο γ΄ τεύχος του σχολικού βιβλίου Έκφραση-Έκθεση, στη σελίδα 122, το δοκίμιο "ένα δευτερότερο Καβαφικό ποίημα", που είναι γεμάτο από πληροφορίες, έτσι που χάνεις ή που ιδρώνεις για να βρεις το συλλογισμό που αποδεικνύει ότι το ποίημα είναι δευτερότερο. Αυτό συμβαίνει με πολλούς κριτικούς λογοτεχνικών έργων, κινηματοφραφικών ταινιών κλπ.
> ΚΑΝΟΝΑΣ : το κείμενο που γράφουμε, πχ μια έκθεση, πρέπει να το γράφουμε έτσι που να το κατανοεί αυτός που θα το διαβάσει αμέσως, σε "πρώτη ανάγνωση" όπως λέμε.

Δ) Προηγουμένως μιλήσαμε για κάποια λάθη που κάνουμε όταν γράφουμε μια έκθεση λυκείου, και συγκεκριμένα για την επανάληψη λέξεων, για την επανάληψη νοημάτων, για τις άσκοπες επεξηγήσεις και για τις πολλές και απανωτές πληροφορίες, που κουράζουν τον αναγνώστη και δεν τον βοηθούν να παρακολουθήσει με άνεση και να κατανοήσει το συλλογισμό που βάζουμε στην παράγραφό μας.

- Εδώ θέλω να επιστήσω την προσοχή των μαθητών:
Δ1) στο ότι η απόδειξη στην παράγραφο πρέπει να είναι επαρκής, να βάζουμε δηλαδή όσες αποδεικτικές προτάσεις, όσες προκείμενες πρέπει και όχι λιγότερες, και
Δ2) να μη βάζουμε περισσότερες από όσες πρέπει.
-Στην περίπτωση που βάζουμε λιγότερες μιλάμε για ανεπάρκεια, στην περίπτωση που βάζουμε περισσότερες μιλάμε, αντίθετα, για πλατειασμό, δηλαδή για άσκοπη πολυλογία, για περιττολογία.

- Ένα σύντομο παράδειγμα για την ανεπάρκεια αποδεικτικών προτάσεων: "Βία υπάρχει πάντα. Στην αρχαιότητα υπήρχε με τη μορφή της δουλείας, στη αναγέννηση και μετά με την αποικιοκρατία, τις φυλετικές, θρησκευτικές και ιδεολογικές διώξεις, με τους πολέμους, τις υποδουλώσεις λαών, ακόμα και με τις σφαγές ολόκληρων πληθυσμών".
= Στο συλλογισμό μας αυτό, στην παράγραφό μας αυτή, παραλείψαμε να μιλήσουμε για το μεσαίωνα, δεν γράψαμε ούτε μια αποδεικτική που να αποδεικνύει ότι βία υπήρχε και στο διάστημα από την αρχαιότητα μέχρι την αναγέννηση. = Οι αποδεικτικές μας προτάσεις είναι ανεπαρκείς, είναι λίγες. Η παράγραφός μας δεν έχει πληρότητα.

- Ένα σύντομο παράδειγμα για τον πλατειασμό: "Βία υπάρχει πάντα. Εμφανίζεται από τα πρώτα βήματα του ανθρώπου, με τον Κάιν και τον Άβελ. Στην αρχαία Αίγυπτο με την υποδούλωση των Ιουδαίων, στην Αθήνα και ιδίως στη Ρώμη με τους δούλους από αιχμαλωσίες, στο μεσαίωνα με τις σταυροφορίες και με τις θρησκευτικές διώξεις από τη λεγόμενη ιερά εξέταση, στην Αναγέννηση με με τις σφαγές των ιθαγενών από τους Ισπανούς στη νότια Αμερική, με την αποικιοκρατία και το δουλεμπόριο από τους Άγγλους, Πορτογάλους, ακόμα και Ολλανδούς, ενώ στη νεότερη εποχή μέχρι σήμερα με τις θρησκευτικές διώξεις που συνεχίστηκαν, με τη βιομηχανική επανάσταση του 1800 που υποχρέωνε να δουλεύουν για να ζήσουν ακόμα και παιδιά 4 ετών, με τις σφαγές από το 1914 Ελλήνων και Αρμενίων από τους Τούρκους , με το φασισμό και ιδίως το ναζισμό που υποδούλωσε τη μισή Ευρώπη, με το σταλινισμό που εξολόθρευσε πολλά εκατομμύρια αντιφρονούντων, και πιο πρόσφατα με την παξ αμερικάνα με τον πόλεμο στο Βιετνάμ". =
.= Στην παράγραφό μας αυτή έχουμε πλατειασμό. Αναφέρουμε πολλά για να αποδείξουμε ότι βια υπάρχει πάντα.

> Και λιγότερα θα αρκούσαν, πχ "Βία υπάρχει πάντα. Στην αρχαιότητα υπήρχε με τη δουλεία, στο μεσαίωνα με την ιερά εξέταση, στην αναγέννηση και μετά μέχρι σήμερα με την αποικιοκρατία, με τις θρησκευτικές, φυλετικές και ιδεολογικές διώξεις, με τους πολέμους που δεν έλειψαν ποτέ, με τις σφαγές και μετακινήσεις πληθυσμών, με το φασισμό, ναζισμό, σταλινισμό, αλλά και με τον αμερικανισμό στο Βιετνάμ και με τον παντουρκισμό που τον νιώθει ακόμα η Κύπρος στο πετσί της".

Τέλος, ας πω ακόμα ότι πρέπει να προσέχουμε όχι μόνο τη θεματική πρόταση που γράφουμε σε μια παράγραφο που πρέπει να την αποδεικνύουμε όλη,

> αλλά να προσέχουμε και αν μια αποδεικτική που γράψαμε έχει ανάγκη από απόδειξη και να την αποδεικνύουμε για να μη θεωρηθεί ισχυρισμός ( πχ. "το κατάστημα Χ είναι καλό, γιατί είναι μοντέρνο, και είναι μοντέρνο γιατί έχει έπιπλα της πιο πρόσφατης μόδας, γιατί είναι καθαρό, γιατί έχει καλές τιμές και καλή περιποίηση " = όπου η αποδεικτική είναι μοντέρνο αποδεικνύεται με αποδεικτική που αφορά ειδικά αυτήν "είναι μοντέρνο γιατί έχει έπιπλα της πιο πρόσφατης μόδας". = με άλλα λόγια: η βασική αποδεικτική πρόταση 'γιατί είναι μοντέρνο' ενισχύεται από τη βοηθητική αποδεικτική πρόταση 'γιατί έχει έπιπλα της πιο πρόσφατης μόδας').
{ Ένα ακόμα παράδειγμα με απόδειξη αποδεικτικής:
Θεματική πρόταση: Οι συγκοινωνίες και οι ωφέλειές τους είναι ένα θέμα για μαθητές Γυμνασίου, αλλά από ορισμένους θεωρείται κατάλληλο και για μαθητές λυκείου.
Αποδεικτική: Γιατί κρύβει πολλές πτυχές μερικές από τις οποίες δεν μπορούν ακόμα να ανακαλύψουν οι μαθητές Γυμνασίου, ενώ μπορούν και πρέπει να τις ανακαλύψουν οι μαθητές λυκείου,
(αποδεικτική για την αποδεικτική:) εξαιτίας των περισσότερων γνώσεων που στο μεταξύ απέκτησαν και της μεγαλύτερης τριβής τους με την έκθεση και τα αιτήματά της}.

> ακόμα, να προσέχουμε οι αποδεικτικές προτάσεις που γράφουμε, να είναι σχετικές και όχι άσχετες με το θέμα, με τη θεματική δηλαδή πρόταση. (Πχ, δεν μπορούμε να πούμε ότι φίλος μου ο Ανδρέας δεν έμεινε έγκυος, γιατί έπαιρνε αντισυλληπτικό χάπι- ενώ το σωστό είναι να πούμε ότι δεν έμεινε έγκυος γιατί είναι άντρας, και οι άντρες από τη φύση τους δεν μένουν ποτέ σε κατάσταση εγκυμοσύνης). (Το παράδειγμα αυτό είναι χιουμοριστικό, αλλά δείχνει νομίζω έντονα το τι πάει να πει "άσχετη αποδεικτική").
- Ας προσθέσω ακόμα ένα παράδειγμα με άσχετη αποδεικτική:
Δεν μπορούμε να πούμε ότι το κατάστημα Χ είναι μοντέρνο "γιατί ο καταστηματάρχης είναι νέος άνθρωπος" = γιατί μιλάμε για το κατάστημα και όχι για τον καταστηματάρχη, άρα η αποδεικτική μας πρόταση είναι άσχετη με το θέμα.

Ε) Η μεσότητα στο συλλογισμό

- Στους συλλογισμούς που γράφουν στις παραγράφους τους, θα συμβούλευα τους μαθητές να κρατάν όσο το δυνατό περισσότερο το μέτρο και να αποφεύγουν τις υπερβολές. Θα παραθέσω παρακάτω μια παράγραφο από το μπλοκ ενός φιλόλογου και θα τη σχολιάσω στο τέλος:

Θεματική περίοδος	Ανάμεσα στον αθλητισμό και στον πρωταθλητισμό υπάρχουν πολλές και σημαντικές διαφορές.
Λεπτομέρειες: α’ μέλος	Ο αθλητισμός έχει άμεση σχέση με την υγεία του ανθρώπου, πνευματική και ψυχική’ συντελεί στην καλή λειτουργία του οργανισμού και ψυχαγωγεί τον αθλούμενο. Συμβάλλει, επίσης, στην όξυνση της σκέψης, στην κοινωνικοποίηση του αθλούμενου, στη σύσφιγξη των σχέσεων και στην ειρηνική συνύπαρξη των λαών.
β’ μέλος	Αντίθετα, ο πρωταθλητισμός είναι παραφθορά του αθλητικού ιδεώδους. Η εθνική, ή η παγκόσμια πρωτιά, η ικανοποίηση των απαιτήσεων του χορηγού ή του κράτους, η ανταγωνιστική νοοτροπία υπεροχής με κάθε μέσο εξωθούν τον αθλητή σε ενέργειες και μέσα που δε συνάδουν με το πνεύμα του αθλητισμού. Η χρήση απαγορευμένων ουσιών και οι εξοντωτικές μέθοδοι προπόνησης, ο αμείλικτος ανταγωνισμός επικράτησης όχι μόνο αθλητών ή ομάδων, αλλά κρατών, ο φανατισμός και η βία που υπάρχουν σε τέτοιες καταστάσεις εκφυλίζουν τον αθλητισμό.
κατακλείδα	Ένα χάσμα, λοιπόν, που φαίνεται αγεφύρωτο, χωρίζει τον αθλητισμό από τον πρωταθλητισμό.

ΣΧΟΛΙΑ ΜΟΥ:

1) Νομίζω η άποψη ότι «ο πρωταθλητισμός είναι παραφθορά του αθλητικού ιδεώδους» είναι με υπερβολή, γιατί παραγνωρίζει ότι υπάρχουν πολλές περιπτώσεις όπου ο πρωταθλητισμός γίνεται με όλους τους κανόνες τους αθλητισμού, και επομένως σ’ αυτές τις περιπτώσεις όχι μόνον δεν παραβιάζεται το αθλητικό ιδεώδες αλλά αντίθετα εξαίρονται οι δυνατότητες της ανθρώπινης θέλησης και προσπάθειας.

2) Η διατύπωση κατά συνέπεια, κατά τη γνώμη μου πάντοτε, θα έπρεπε να είναι διαφορετική: πχ,

«-Θεματική πρόταση/περίοδος: Ανάμεσα στον αθλητισμό και στον πρωταθλητισμό υπάρχουν μερικές φορές πολλές και σημαντικές διαφορές.

Α΄ μέρος σύγκρισης : Ο αθλητισμός έχει άμεση σχέση με την υγεία του ανθρώπου, πνευματική και ψυχική’ συντελεί στην καλή λειτουργία του οργανισμού και ψυχαγωγεί τον αθλούμενο. Συμβάλλει, επίσης, στην όξυνση της σκέψης, στην κοινωνικοποίηση του αθλούμενου, στη σύσφιγξη των σχέσεων και στην ειρηνική συνύπαρξη των λαών.

Β΄ Μέρος σύγκρισης- Αν αντίθετα, γίνεται από τον αθλητή ή την αθλήτρια παραβίαση των κανόνων μόνο και μόνο για να έρθει πρώτος, και ιδίως χρήση απαγορευμένων ουσιών, τότε εκφυλίζεται και καταστρέφεται η ιδέα του αθλητισμού.

Κατακλείδα: σε τέτοιες περιπτώσεις βέβαια υπάρχει αγεφύρωτο χάσμα μεταξύ αθλητισμού και πρωταθλητισμού».

Η ΣΥΜΒΟΥΛΗ ΜΟΥ: Καλό είναι να μη διατυπώνουμε κάτι με υπερβολή, αλλά με μέτρο. Λίγες σχετικά είναι οι περιπτώσεις όπου πρέπει να πούμε την άποψή μας με υπερβολή, πχ στην περίπτωση άσκησης βίας και ιδίως σε παιδιά, σε περίπτωση εξόφθαλμης αδικίας κλπ.

==========

Τα ιστολόγιά μου

3) Για το περιεχόμενο στην έκθεση λυκείου

- Το περιεχόμενο που γράφουμε (ή που διαβάζουμε) σε ένα αποδεικτικό κείμενο είναι γύρω από τις πλευρές της έννοιας που εξετάζουμε στο κείμενο.

-Μερικές από τις συνηθισμένες και πιο σημαντικές πλευρές είναι ο ορισμός της έννοιας, η ποιότητά της αν δηλαδή αυτό που δηλώνει η έννοια είναι καλό ή κακό για τον άνθρωπο και την κοινωνία, τα αίτια που προκαλούν τη δράση της, τα ευμενή ή δυσμενή αποτελέσματα που φέρνει, το πώς θα περιορίσουμε τα τυχόν δυσμενή αποτελέσματά της ή πώς θα αυξήσουμε τις ευμενείς επιδράσεις της, κλπ.

-Σε ένα αποδεικτικό κείμενο που γράφουμε (ή που διαβάζουμε) μπορεί να εξετάζονται πολλές πλευρές ή μόνον δυο τρεις.
- Στην έκθεση λυκείου όμως που γράφουμε εμείς ως μαθητές, εξετάζουμε εκείνες τις πλευρές
που μας ζητάνε να γράψουμε. Δεν είμαστε δηλαδή ελεύθεροι να γράψουμε όσες νομίζουμε. Εκτός αν μας αφήνουν την ελευθερία να γράψουμε αυτές που νομίζουμε ότι πρέπει να γράψουμε.
-Προτού προχωρήσω, πρέπει να πω ότι, πλευρές (ή οπτικές) είναι αυτά που μαθαίνουμε στο μάθημα της φιλοσοφίας ως "κατηγορίες του λόγου". Ο Αριστοτέλης είπε μερικές βασικές κατηγορίες, όπως και ο Εμ. Καντ. Σήμερα θεωρούν ότι οι κατηγορίες είναι αρκετές: Πχ ο ορισμός μιας έννοιας, τα αίτια, τα αποτελέσματα, η ιστορική ανασκόπηση, η υπερβολή, κλπ. *

- ΠΡΑΚΤΙΚΑ: Θα δώσω στο σημείο αυτό για παράδειγμα ένα διάγραμμα για ένα αποδεικτικό κείμενο:

-Έστω ότι εξετάζουμε στο κείμενό μας την έννοια διαφήμιση:

- Σε κάποια παράγραφό μας πρέπει να την ορίσουμε, να πούμε δηλαδή τι εννοούμε όλοι μας με τον όρο διαφήμιση.

-Σε άλλη παράγραφο να την εξετάσουμε από ιστορική άποψη/πλευρά (ότι και παλαιότερα υπήρχε, αλλά στις μέρες μας πήρε τη μεγάλη της έκταση και άνθιση).

-Σε άλλη ότι σαν θεσμός είναι καλή όταν γίνεται με μέτρο, και γίνεται κακή στην υπερβολή της.

-Σε άλλη ότι τα αίτια που την προκαλούν και την επιβάλλουν είναι η αύξηση των πωλήσεων και επομένως του κέρδους.

-Σε άλλη ότι τα αποτελέσματα που φέρνει εδώ και καιρό, επειδή γίνεται με κατά κόρον υπερβολή και χωρίς σχεδόν κανένα ηθικό φραγμό, είναι δυσμενή και είναι ότι παρασέρνουν τον κάθε καταναλωτή αλλά και κοινωνίες ολόκληρες σε υπερκατανάλωση, σε δανεισμό από τράπεζες για να επιτύχουν την επιθυμία για υπερκατανάλωση, σε παραμερισμό άλλων ουσιαστικών αναγκών, κτλ. Ή ακόμα παρασέρνουν κάποιον ή κάποιους και σε εγκληματικές ενέργειες για να αποκτήσουν χρήματα για να προβούν σε κατανάλωση. Ή ακόμα, όπως λέει σε ένα κείμενό του για τη διαφήμιση ο Ουμπέρτο Έκο, παρασέρνουν τους εργαζόμενους σε κινητοποιήσεις για αύξηση του μισθού τους ή και σε βίαιες ενέργειες.

-Τι πρέπει να κάνουμε για να περιορίσουμε τα δυσμενή αυτά αποτελέσματα της παράλογης διαφήμισης; να κάνουμε αυτό και εκείνο (πχ να κάνουμε ανάλογα μαθήματα στο σχολείο, διαβάζοντας άρθρα επιφανών διανοητών, να θέσουμε κανόνες για τη διαφήμιση και να επιβλέπουμε με αυστηρότητα την τήρησή τους, να μην παρασυρόμαστε από την διαφήμιση και να αποφεύγουμε ως άτομα την υπερκατανάλωση, κτλ).

-Ένα άλλο διάγραμμα για τη διαφήμιση μπορεί να περιέχει κάποιες από τις παραπάνω πλευρές, να μη ρίχνει το φως του σε κάποιες άλλες, πχ στον ορισμό μια και η έννοια διαφήμιση είναι πολύ γνωστή, και να προσθέτει ως πιο ενδιαφέρουσες άλλες που δεν αναφέρθηκαν παραπάνω έντονα. Πχ να τονίζει τις θετικές πλευρές της διαφήμισης, όπως ότι πληροφορεί το κοινό ότι διατίθεται στην αγορά ένα νέο είδος υπολογιστή που έχει τα τάδε και τάδε πλεονεκτήματα, που δεν τα έχουν άλλα, ή ότι κατασκευάστηκε το τάδε είδος τεχνητού χεριού που μπορεί να χρησιμοποιείται άνετα και εύκολα από ανάπηρους, κτλ.

-Ένα άλλο κείμενο για ένα άλλο "πράγμα", για μια άλλη έννοια, θα εξετάζει πάλι κάποιες πλευρές, αυτές ή εκείνες ανάλογα με το "πράγμα", ανάλογα με το σκοπό που γράφεται και ανάλογα με το συγγραφέα.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Βλέπε και την 14η ανάρτηση σ' αυτό το μπλοκ όπου μιλώ για τις υποπλευρές μιας πλευράς.
ΒΛΕΠΕ ΕΠΙΣΗΣ στην 20η ανάρτηση όπου παραθέτω σχεδιαγράμματα για την έκθεση λυκείου (τι περιλαμβάνει ο πρόλογος, τι το κύριο μέρος της και τι ο επίλογος)

------------------
* Ο χρόνος και ο τόπος, που και αυτά είναι κατηγορίες, συμμετέχουν πάντοτε στο κείμενό μας, θέλουμε δεν θέλουμε. Πχ εξετάζοντας τη δια βίου παιδεία, αυτά που θα πούμε για το από πού και πότε άρχισε να απασχολεί το άτομο και την κοινωνία, θα αφορούν χρόνο αλλά και τόπο, μια που από κάπου κάποτε θα άρχισε και μετά επεκτάθηκε αλλού. Γράφει εξάλλου κανείς ένα κείμενο με κάποια καλή ή κακή πρόθεση και σκοπιμότητα. Οπότε στο κείμενο συμμετέχουν και οι κατηγορίες "σκοπός" και "σκοπιμότητα". Το πώς εκδηλώνεται, πχ η δια βίου παιδεία, αφορά "τρόπο". Προσθέστε και όσα είπαμε σε προηγούμενα σημεία για τον ορισμό, τα αίτια, τα αποτελέσματα, τη μεσότητα και την υπερβολή, για το τι πρέπει να γίνει κτλ, και θα δείτε αμέσως ότι σε ένα αποδεικτικό κείμενο ασχολούμαστε, χωρίς να το συνειδητοποιούμε ίσως και τόσο πολύ, με πολλές και διάφορες "κατηγορίες", με πολλές και διάφορες πλευρές και οπτικές του "πράγματος" που εξετάζουμε στο κείμενο.

===

Τα ιστολόγιά μου

Δευτέρα 7 Νοεμβρίου 2011

2) Θεματική πρόταση, Κατακλείδα, Αποδεικτικές προτάσεις

A) Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ
-Η θεματική πρόταση ή περίοδος στην αποδεικτική παράγραφο είναι ένα συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουμε για κάτι, συνήθως προτού αρχίσουμε να γράφουμε την παράγραφο. Όταν το συμπέρασμα αυτό το βάλουμε στην αρχή της παραγράφου που θα γράψουμε, το ονομάζουμε θεματική πρόταση (ή αν είναι περίοδος, το ονομάζουμε θεματική περίοδο). Και πρέπει να αποδείξουμε ότι είναι σωστό, σύμφωνο δηλαδή με την πραγματικότητα.(*)

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΚΑΙ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
- Μια παράγραφο μπορούμε να την ξεκινήσουμε με θεματική πρόταση (πχ βία υπήρχε πάντα) ή με θεματική περίοδο (πχ βία υπήρχε πάντα και οφείλεται σε πολλές αιτίες). Στην πρώτη περίπτωση η παράγραφός μας θα είναι μονή (απλή), ενώ στη δεύτερη διπλή, θα αντιστοιχεί δηλαδή με δυο παραγράφους, μια και θα πρέπει να αποδείξουμε σ' αυτήν δυο σημεία, και ότι βία υπήρχε πάντα και ότι οφείλεται σε πολλές αιτίες.

- Σε δοκίμια που διαβάζουμε μπορεί να συναντήσουμε θεματική περίοδο που να έχει τρία ή και περισσότερα σημεία που πρέπει να αποδείξει ο συγγραφέας της (πχ βία υπήρχε πάντα, οφείλεται σε πολλές αιτίες και φέρνει δυσμενή αποτελέσματα).**
- Εμείς ως μαθητές, αποφεύγουμε να γράψουμε θεματική περίοδο με περισσότερα από δυο σημεία προς απόδειξη, γιατί μια τέτοια παράγραφος είναι δύσκολη και δεν χρειάζεται να μπούμε σε τέτοια δυσκολία.

B)-ΟΙ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ: Για να βγει ένα συμπέρασμα (άσχετα αν θα το γράψουμε στην αρχή της παραγράφου ή στο τέλος της) απαιτούνται αποδεικτικές προτάσεις, που η Φιλοσοφία τις ονομάζει "προκείμενες". Για να βγάλουμε από έναν συλλογισμό σωστό συμπέρασμα πρέπει και οι αποδεικτικές προτάσεις που θα χρησιμοποιήσουμε να είναι ορθές και σωστές ***, όπως επίσης και επαρκείς. Αλλιώς το συμπέρασμά μας θα είναι λαθεμένο.

(Για τις αποδεικτικές προτάσεις, βλέπε την 7η ανάρτηση σ' αυτό το μπλοκ, όπου μιλάω πιο εκτεταμένα γι' αυτές).

ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ
-Ένα συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουμε με κάποιον συλλογισμό, το ονομάζουμε όπως είπαμε όταν το γράψουμε στην αρχή της παραγράφου μας, θεματική πρόταση ή περίοδο. Όταν το γράψουμε όμως στο τέλος της παραγράφου το ονομάζουμε ή συμπέρασμα ή κατακλείδα.
-Υπάρχει περίπτωση να ξεκινήσουμε μια παράγραφό μας με θεματική πρόταση (με συμπέρασμα δηλαδή), να γράψουμε μετά τις αναγκαίες αποδεικτικές προτάσεις και στο τέλος να μη γράψουμε συμπέρασμα, μια και το γράψαμε στην αρχή ως θεματική πρόταση. Τότε η παράγραφός μας θα είναι χωρίς κατακλείδα.
-Σε ορισμένες παραγράφους μας εξάλλου ξεκινάμε με θεματική πρόταση (με συμπέρασμα δηλαδή), γράφουμε μετά αποδεικτικές και στο τέλος ξαναεπαναλαμβάνουμε το συμπέρασμα με κάπως διαφορετικά λόγια.
> Μια τέτοια παράγραφος έχει δυο φορές το συμπέρασμα, τη μια ως θεματική πρόταση και τη δεύτερη ως κατακλείδα (ενώ ενδιάμεσα έχει τις αποδεικτικές προτάσεις).*4

(5/6/13: Σημείωση: Θεωρώ αναγκαίο να σημειώσω ότι εδώ μιλάμε για τη θεματική πρόταση ή περίοδο και για κατακλείδα στον αποδεικτικό λόγο. Το ποια είναι η θεματική πρόταση και η κατακλείδα στον περιγραφικό και αφηγηματικό λόγο δεν το αναπτύσσω εδώ. Με πολύ λίγα λόγια: στην περιγραφή θεματική πρόταση είναι το αντικείμενο που περιγράφουμε σε ένα κείμενο, ενώ στην αφήγηση θεματική πρόταση είναι η δράση που αναπτύσσουν τα πρόσωπα και ιδίως ο πρωταγωνιστής. Διαφορετική λοιπόν είναι η θεματική πρόταση σε μια παράγραφο του αποδεικτικού λόγου από τη θεματική πρόταση σε μια παράγραφο περιγραφικού ή αφηγηματικού κειμένου. Διαφορετική εξάλλου είναι και η κατακλείδα στην περιγραφική και στην αφηγηματική παράγραφο, από την κατακλείδα στην αποδεικτική παράγραφο. Στην περιγραφή και στην αφήγηση κατακλείδα είναι, θα πω γενικά, η τελευταία πρόταση της παραγράφου τους, η πρόταση δηλαδή με την οποία κλείνει η παράγραφός τους).
======
(*) ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ: Υπάρχει όμως μια θεματική πρόταση που δεν είναι συμπέρασμα αλλά πρόταση που μας διευκολύνει να συνοψίσουμε τα συμπεράσματα που γράψαμε σε ένα κείμενό μας. Πχ για να συνοψίσουμε τα συμπεράσματά μας γράφουμε στο τέλος ενός κειμένου μας μια παράγραφο που την ξεκινάμε με την πρόταση "Ας συνοψίσουμε τώρα τα συμπεράσματα στα οποία καταλήξαμε: α). . .β). . . και γ). . .". Μια τέτοια θεματική πρόταση μπορούμε να την ονομάσουμε "διευκολυντική", που μας διευκολύνει δηλαδή σε κάτι πχ στο να συνοψίσουμε συμπεράσματα.

** -Βλέπε στο γ΄ τεύχος του σχολικού βιβλίου Έκφραση΄-Έκθεση το κείμενο Λαϊκότητα και λαϊκισμός τους Ι. Ε. Μανωλεδάκη όπου η θεματική περίοδος είναι μεγάλη και με τέσσερα προς απόδειξη σημεία (είναι στην αρχή του κειμένου γραμμένη σαν παράγραφος: "Ο Λαϊκισμός απορρέει . . . καλλιεργείται . . συντηρείται . . καθιερώνεται . . έως . . αντιδημοκρατική").

*** αποδεικτικές ορθές και σωστές = να έχουν δηλαδή σχέση με την πραγματικότητα. Πχ ένα παράδειγμα να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, και να μην είναι κατασκεύασμα της φαντασίας μας.
*4 -Τέτοιες παραγράφους συναντάμε συχνά στα κείμενα που διαβάζουμε πχ στο λύκειο. (Τον τύπο μιας τέτοιας παραγράφου τον ονομάζει ο Ε. Παπανούτσος γεωμετρικό τύπο- βλέπε το δοκίμιό του "η τέχνη του επιχειρήματος, στο βιβλίο της γ΄ λυκείου "Κείμενα νεοελληνικής λογοτεχνίας").
======

Τα ιστολόγιά μου

1) Συλλογισμός και παράγραφος, ονομασίες προτάσεων κλπ

- Θα αναφέρω στα Α και Β μερικά προκαταρκτικά και στο Γ θα μιλήσω για το θέμα "συλλογισμός και παράγραφος"
Α) ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΡΑΦΩΝ

-Οι βασικές κατηγορίες παραγράφων είναι τρεις. Παράγραφος περιγραφής, αφηγηματική παράγραφος και αποδεικτική παράγραφος. Κάθε μια από αυτές συντάσσεται διαφορετικά από τις άλλες, έχει δηλαδή τους δικούς της κανόνες που διαφέρουν από τους κανόνες των άλλων.
-Εδώ μας ενδιαφέρει η κατηγορία αποδεικτική παράγραφος και τα είδη της, όπως και οι παράγραφοι του λόγου πειθούς και του στοχαστικού λόγου, που είναι πολύ συγγενικές με την αποδεικτική παράγραφο και για τις οποίες θα μιλήσουμε αργότερα.

Β) ΤΑ ΕΙΔΗ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟ: Τα είδη προτάσεων που βάζουμε σε μια αποδεικτική παράγραφο (ή τα είδη προτάσεων που συναντάμε όταν διαβάζουμε μιαν αποδεικτική παράγραφο, πχ σε ένα αποδεικτικό δοκίμιο):
-Τα είδη προτάσεων με το γνωστό μας σχολικό Συντακτικό τα ονομάζουμε με ορισμένα ονόματα (πχ κύριες ή δευτερεύουσες προτάσεις). Όταν μιλάμε όμως για αποδεικτική παράγραφο, τα ονομάζουμε αλλιώς.
-Τα βασικά είδη προτάσεων σε μια αποδεικτική παράγραφο είναι δύο: η θεματική πρόταση/περίοδος και οι αποδεικτικές προτάσεις.
-Πολλές παράγραφοι έχουν τη θεματική τους πρόταση στο τέλος τους ως συμπέρασμα και την ονομάζουμε τότε συμπέρασμα ή κατακλείδα. Αυτές έχουν ως βασικά είδη προτάσεων αποδεικτικές προτάσεις και συμπέρασμα/κατακλείδα.
-Εκτός από αυτά όταν γράφουμε μια αποδεικτική παράγραφο, πρέπει να γράψουμε απαραίτητα και συνδετικές/διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις ή και προτάσεις ολόκληρες που να τη συνδέουν/αρθρώνουν με μια προηγούμενη ή με μια επόμενη παράγραφο.
- Όταν γράφουμε στην παράγραφο και μια ή περισσότερες επεξηγήσεις, τότε υπάρχει ως τέταρτο είδος φράσεων ή προτάσεων και μια ή περισσότερες επεξηγήσεις.
- Όταν, τέλος, διαβάζουμε ένα αποδεικτικό δοκίμιο μπορεί να βρούμε σε μια παράγραφό του να υπάρχουν διάφορες προτάσεις με τις οποίες ο συγγραφέας του μας δίνει κάποιες πληροφορίες για κάτι που σχετίζεται με όσα αναφέρει στην παράγραφό του. Αυτές οι προτάσεις με πληροφορίες, που θα τις ονομάσω "διάφορα", μπορούν να λείψουν από την παράγραφο. Ορισμένοι συγγραφείς για να μη τις παραλείψουν τις βάζουν μέσα σε παρένθεση.

Γ) Η ΔΙΑΦΟΡΑ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ

-Ο συλλογισμός που συναντάμε στο βιβλίο Φιλοσοφίας είναι πολύ λιτός: αποτελείται μόνο από δύο είδη προτάσεων: από προκείμενες, που μπορούμε να τις πούμε και αποδεικτικές προτάσεις, και από συμπέρασμα. Ή το αντίστροφο: από συμπέρασμα και από αποδεικτικές προτάσεις.
-Δεν έχει δηλαδή ο συλλογισμός που συναντάμε στο βιβλίο της Φιλοσοφίας, ούτε επεξηγήσεις, ούτε συνδετικές λέξεις μια και δεν συνδέεται με άλλον συλλογισμό. Δεν έχει επίσης και προτάσεις με διάφορες πληροφορίες, προτάσεις σαν αυτές που τις ονόμασα "διάφορες".
- Ένας συλλογισμός μετατρέπεται σε παράγραφο από τη στιγμή που θα συνδεθεί με συνδετικές λέξεις με άλλον συλλογισμό.
-(Οι συλλογισμοί εξάλλου όπως και οι παράγραφοι σε ένα αποδεικτικό κείμενο, πχ σε ένα δοκίμιο, πρέπει να είναι σχετικοί μεταξύ τους και όχι άσχετοι, να έχουν δηλαδή και νοηματική σύνδεση.΄Έτσι αν ο ένας μιλάει πχ για τα αίτια της βίας, ό άλλος θα μιλάει για τα αποτελέσματα της βίας και ο επόμενος λχ για τον τρόπο με τον οποία μπορεί να εξαλειφθεί ή έστω να περιοριστεί η βία).

===========