Έκθεση Λυκείου (από τον Δ. Τσαμαρδίνο, Θεσσαλονίκη)

Θεματική πρόταση, κατακλείδα, αποδεικτικό υλικό (λεπτομέρειες), τα ουσιαστικά λάθη (ανεπάρκεια, πλατειασμός, επανάληψη νοημάτων, άσχετο αποδεικτικό υλικό, υπερβολή κτλ), παραδείγματα προλόγου, περιεχόμενο και κύριο μέρος (διαγράμματα), επίλογος, τρόποι ανάπτυξης των σκέψεών μας, διευκρινίσεις για τον ορισμό και για άλλα ζητήματα, θέματα για εκθέσεις λυκείου, Συνοχή, Συνεκτικότητα, Αλληλουχία, για την περίληψη κ. ά.

Παρασκευή 23 Νοεμβρίου 2012

18) Στοχασμός (συνέχεια στην 5η ανάρτηση)

Στην 5η ανάρτηση αυτού του μπλοκ έγραψα για τον στοχασμό τα εξής:
- "" Τον στοχαστικό λόγο τον κατασκευάζουμε, τον δομούμε, τον συντάσσουμε με ψυχολογικό θα πω, ειρμό. Παραθέτουμε δηλαδή τους συλλογισμούς μας έτσι όπως τους πρωτοσυλλάβαμε χωρίς να τους έχει επεξεργαστεί ο νους μας με αυστηρότητα, χωρίς να έχει παραμερίσει εκείνα που πρέπει να παραμερίσει και να προσθέσει εκείνα που πρέπει να προσθέσει. Εξάλλου, σε πάρα πολλά θέματα δεν υπάρχουν χειροπιαστές αποδείξεις, οπότε για να τα υποστηρίξουμε παραθέτουμε "αποδεικτικές νύξεις", τα αντιμετωπίζουμε δηλαδή με στοχασμό.
-Πάντως, σε ένα αποδεικτικό κείμενο στο τέλος βάζουμε μια δυο παραγράφους με στοχασμό. Λέμε σ' αυτές τι πρέπει να γίνει, τι νομίζουμε ότι πρέπει να γίνει. Έτσι ένα αποδεικτικό κείμενο για τη βία, μπορεί να το κλείσουμε με μια παράγραφο όπου θα λέμε πχ "πόσο ο κόσμος μας αλήθεια, θα ήταν καλύτερος αν δεν υπήρχε βία, αν οι λαοί ήταν αδελφωμένοι, αν αυτό και αν εκείνο. . " = παράδ. 1 .

- Να συμπληρώσω τώρα τα ακόλουθα:
- Τον στοχαστικό λόγο που συντάσσουμε με ψυχολογικό ειρμό, τα σχολικά βιβλία, όπως και ορισμένα μπλοκ φιλολόγων, τον ονομάζουν ελεύθερο στοχασμό, όπου επικρατεί ο συνειρμός: μπορούμε επομένως να τον πούμε ελεύθερο ή συνειρμικό.
- Τον στοχασμό όπου παραθέτουμε αποδεικτικές νύξεις μπορούμε να τον ονομάσουμε βαθυστόχαστο. Τον χρησιμοποιούμε ίσως πιο πολύ, από ότι τον προηγούμενο, στον επίλογο των εκθέσεών μας. Έτσι πχ λέμε " Για να γίνει ο κόσμος μας καλύτερος, πρέπει να εξαλειφθεί η βία, να συναδελφωθούν οι λαοί, να γίνει αυτό και εκείνο" = από εδώ έχουμε αφαιρέσει το συναισθηματικό "πόσο ο κόσμος μας θα ήταν καλύτερος" που χρησιμοποιήσαμε στο προηγούμενο παράδ. 1.
- Ο ελεύθερος στοχασμός είναι πιο κοντά στην λογοτεχνία και στην ψυχαγωγία.
- Ο βαθυστόχαστος στοχασμός είναι πιο κοντά στον αποδεικτικό λόγο, γιατί και ο ένας και ο άλλος λένε απόψεις που μπορούν να ελεγχθούν αν είναι σωστές ή λανθασμένες και κυρίως γιατί και οι δυο χρησιμοποιούν τον ορθολογισμό, και καθόλου το συναίσθημα.
- Ο βαθύς στοχασμός χρησιμοποιεί κυρίως το πρέπει και το θα: πχ "για να γίνει ο κόσμος μας καλύτερος, πρέπει αυτό και εκείνο" ή "θα γίνει ο κόσμος μας καλύτερος αν γίνει αυτό κι εκείνο".

- Υπάρχουν όμως διαβαθμίσεις:
- Ο ελεύθερος στοχασμός, από την απλή ψυχαγωγία με το χιούμορ, μέχρι το να αγγίζει σε ορισμένα σημεία του τον βαθύ στοχασμό.
- Ο βαθυστόχαστος λόγος διαβαθμίζεται από τον απλό ως τον κορυφαίο. Έτσι το να γράψει κανείς σήμερα πώς θα περιοριστεί η βία, ή πώς θα γίνει ο κόσμος μας καλύτερος, ανήκει ίσως στην πρώτη διαβάθμιση του βαθύ στοχασμού μια και έχει διαβάσει πολλά γι' αυτό το θέμα, ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα (483-425 π Χ) για την ποινή, ότι πρέπει να μην είναι εκδικητική αλλά σωφρονιστική και να επιβάλλεται σύντομα για να αποτρέπει τους υπόλοιπους πολίτες από το να διαπράττουν εγκλήματα, ανήκουν στην κορυφή του βαθύ στοχασμού, γιατί ποτέ μέχρι τότε δεν είχε λεχθεί κάτι σχετικό.
- Ο βαθύς στοχασμός κορυφαίων διανοητών είναι αυτός που βελτίωσε και βελτιώνει, που συντέλεσε και συντελεί στην εξέλιξη του πολιτισμού. Πολλά ρητά και αποφθέγματα, όπως βέβαια και πολλά κείμενα κορυφαίων διανοητών, ανήκουν σ' αυτό το είδος στοχασμού.
- (Στον κορυφαίο στοχασμό πρέπει να κατατάξουμε και απόψεις ορισμένων θετικών επιστημόνων, πχ του Δημόκριτου ότι η ύλη αποτελείται από άτομα. Επομένως τον βαθύ στοχασμό μπορούμε να τον διαχωρίσουμε σε εκείνον που καταγίνεται με κοινωνικά ζητήματα και σε εκείνον που καταγίνεται με φυσικά θέματα).

-Θα πω ακόμα ότι υπάρχει και ένα τρίτο είδος στοχασμού: ο μεταφυσικός στοχασμός. Αλλά αυτός εξετάζεται από την επιστήμη της Θεολογίας.
-Πρέπει όμως να σημειώσω ότι πολλά από αυτά που έχει πει έχουνε παίξει τεράστιο ρόλο στην εξέλιξη του πολιτισμού, ιδιαίτερα στην ηθική και στον ανθρωπισμό. Πχ οι δέκα εντολές του Μωυσή, το αγάπα τον πλησίον σου, το μακάριοι αυτοί που αγαπούν και σέβονται την δικαιοσύνη, ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθο βαλέτω που ουσιαστικά μιλάει για την επιείκεια, κλπ.
======

Τα ιστολόγιά μου

Τρίτη 18 Σεπτεμβρίου 2012

17) Θέματα εκθέσεων, σχέδια ανάπτυξής τους

-Παραθέτω θέματα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για εκθέσεις- Τα θέματα αναπτύσσονται αρκετά λεπτομερειακά, σαν είδος μελέτης, σαν εκτενή διαγράμματα, από τα εκπαιδευτήρια 'Καίσαρης' (και αναμεταδίδονται από τη φιλόλογο Σωτηρία Σιαμαντούρα στο μπλοκ της).

-Εμείς ως μαθητές : Διαβάζουμε τη μελέτη, που μας κατατοπίζει αρκετά καλά για αυτό ή εκείνο το θέμα, και εάν πρόκειται να γράψουμε έκθεση για το θέμα αυτό, θα επιλέξουμε ποια σημεία από τη μελέτη πρέπει να γράψουμε. Ό,τι γράψουμε θα το πούμε με δικά μας λόγια και όχι σαν αντιγραφή. Για να πούμε κάτι με δικά μας λόγια, πρέπει να το έχουμε κατανοήσει καλά, να το έχουμε αφομοιώσει.

Ακολουθούν τα θέματα και μετά Σημείωσή μου:

Ενδεικτικά διαγράμματα για τα θεματικούς κυκλους της Β Λυκείου

Άτομα με ειδικές ανάγκες (Εργασία)

Ανεργία (Εργασία)
Βιβλίο (Παιδεία)
Εκπαίδευση (Παιδεία)
Ελεύθερος χρόνος- Ψυχαγωγία
Επάγγελμα (Εργασία)
Ισοτιμία δύο φύλων (Εργασία)
Κόμικς (ΜΜΕ)
Λακωνικότητα ( Λακωνικότητα )
ΜΜΕ (ΜΜΕ)
Πληροφόρηση - Παραπληροφόρηση (ΜΜΕ)
Διαδίκτυο (ΜΜΕ)
Ρατσισμός
Ριάλιτι Τηλεπαιχνίδια (ΜΜΕ)
Τηλεόραση (ΜΜΕ)
Τύπος (ΜΜΕ)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΜΟΥ:

Ανεργία

-Το θέμα μπορεί να δοθεί με διάφορες μορφές, πχ α/ η ανεργία στην Ελλάδα, ή β/ τα αίτια της ανεργίας γενικά και ιδιαίτερα στην Ελλάδα, ή γ/ τα αίτια της ανεργίας στην Ελλάδα και οι συνέπειες της ανεργίας στη χώρα μας σήμερα, ή δ/ μπορεί το θέμα να δοθεί με οποιονδήποτε άλλο πιο γενικό τρόπο πχ «τι ξέρετε γενικά για την ανεργία»..

-Έκθεση θα γράψουμε ανάλογα με το θέμα. Άλλη λοιπόν έκθεση θα γράψουμε με θέμα το α, άλλη με θέμα το β, άλλη με θέμα το γ, και άλλη με θέμα που θέλει κάτι άλλο για την ανεργία.

-Θέλω δηλαδή να πω στους μαθητές ότι δεν θα γράψουμε έκθεση όπως ακριβώς αναφέρεται στο διάγραμμα των φροντιστηρίων ‘Καίσαρη’. Αλλά ότι θα επιλέξουμε αυτά που χρειάζονται για αυτό ή για εκείνο το θέμα, ότι άλλοτε θα τονίσουμε αυτά και άλλοτε τα άλλα από όσα μας δίνει το διάγραμμα. Ορισμένα είτε γράψουμε το θέμα α ή β ή γ ή δ, θα είναι κοινά , πχ ο ορισμός για το τι λέμε ανεργία, αλλά αρκετά θα είναι διαφορετικά.

-Με άλλα λόγια, το διάγραμμα των φροντιστηρίων Καίσαρη (διάγραμμα που έχει επιμεληθεί η καλή φιλόλογος Γιωτάκου Κωνσταντίνα) είναι για όλες σχεδόν τις περιπτώσεις. Επομένως πιθανόν στο θέμα δ που μας ζητάει να γράψουμε γενικά για την ανεργία σε όλες τις χώρες, να μη γράψουμε αιτίες που αφορούν μόνον την Ελλάδα, πχ την τάση για απόκτηση πανεπιστημιακού πτυχίου.

- Εκείνο τέλος, που συμβουλεύω, είναι να διαβάσετε και άλλα άρθρα για την ανεργία για να αποκομίσετε πληρέστερη εικόνα για αυτό το θέμα.
-Η Συμβουλή μου αυτή αφορά και τα άλλα θέματα που αναπτύσσουν τα φροντιστήρια Καίσαρη.

> Βλέπε και το νέο μπλοκ μου Έκθεση Λυκείου, θέματα και σκέψεις

======

Τα ιστολόγιά μου

Παρασκευή 14 Σεπτεμβρίου 2012

16) Τρόποι ανάπτυξης των σκέψεών μας

Τρόποι ανάπτυξης των σκέψεών μας

1) Ο κλιμακωτός τρόπος (ή πυραμίδα):

-Τις σκέψεις μας μπορεί να τις ξεκινήσουμε γράφοντας στην αρχή μια ‘απλοϊκή’, ‘ασήμαντη’ και πολύ γνωστή (κοινότυπη) θεματική πρόταση, πχ «βία υπήρχε πάντα». Αυτή όμως μπορεί να μας βοηθήσει και να αποτελέσει το έναυσμα για συνθετότερες σκέψεις, για μεταπήδηση σε άλλες σπουδαιότερες πλευρές. Δηλαδή σε πλευρές όπου αυτά που θα πούμε δεν είναι τόσο γνωστά, τόσο κοινότυπα. Πχ:

-Παράγραφος 1^η: Βία υπήρχε πάντα. Τη βρίσκουμε στην αρχαιότητα με τη μορφή της δουλείας, στον μεσαίωνα με την Ιερά Εξέταση, στην μετέπειτα εποχή και μέχρι σήμερα με την αποικιοκρατία, το δουλεμπόριο, με το φασισμό, ναζισμό, σταλινισμό, παναμερικανισμό και παντουρκισμό, κλπ. κλπ. Βία δυστυχώς υπήρχε πάντα και αυτό οφείλεται σε πολλές αιτίες.

-Παράγραφος 2^η: Τη δουλεία στην αρχαιότητα την υπέβαλαν οικονομικοί λόγοι. Το φανατισμό της Ιεράς Εξέτασης στον μεσαίωνα, θρησκευτικοί λόγοι. Την κτηνωδία του ναζισμού οικονομικοί και ιδεολογικοί. Όλοι όμως οι λόγοι μπορούν να αναχθούν σε δυο.

-Παράγραφος 3^η: Αυτό μας αποδεικνύουν και τα προηγούμενα παραδείγματα και τα σημερινά. Τι άλλο ήταν οι θρησκευτικοί λόγοι στον μεσαίωνα από ιδεολογικοί; σε ποιους λόγους παρά οικονομικούς οφείλονταν οι φυλετικές διακρίσεις, που επικρατούσαν μέχρι πριν λίγα χρόνια στη Νότια Αφρική;

-Παράγραφος 4^η: Πολλοί όμως ανάγουν τους λόγους, τις αιτίες δηλαδή, σε μια και μόνο: Σε ιδεολογικούς λόγους, στην ιδεολογία. Άλλοι αντίθετα, τους ανάγουν σε οικονομικούς, στην υλική και μόνον διάσταση.

-Παράγραφος 5^η με το γενικό συμπέρασμα: Ανεξάρτητα όμως από το ποια από τις δυο παραπάνω θεωρίες κατέχει την αλήθεια, ένα είναι το συμπέρασμα για τον σημερινό μέσο άνθρωπο, για τον πολίτη του κόσμου: Οικονομικοί και ιδεολογικοί λόγοι είναι οι αιτίες του βασανισμού του και της ταλαιπωρίας του, της καταδυνάστευσής του από συνανθρώπους του.

Παράγραφος 6^η (επίλογος): Του μένει τελικά, σε σχέση με τους προγόνους του η πικρή γεύση ότι αυτός κατέχει την αλήθεια που βιώνει, και ότι έχει το αναφαίρετο δικαίωμα για προσπάθεια και ελπίδα. Να δει ίσως κάποτε καλύτερες μέρες. Να ζήσουν έστω οι απόγονοί του σε ένα κόσμο χωρίς αυτές τις σκληρές και άκαρδες αιτίες.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Ο παραπάνω τρόπος ανάπτυξης σκέψεων ονομάζεται κλιμακωτός (ή πυραμίδα) και οδεύει από τα ασήμαντα , από τα κοινότυπα, προς τα σπουδαία (από τα απλά προς την κορυφή).

2) Η Αντίστροφη πυραμίδα:

- Οδεύουμε από τα σημαντικά προς τα ασήμαντα. Έστω το εξής πρόχειρο σκαρίφημα:

-Παράγραφος 1^η: Πολλοί ανάγουν τους λόγους, τις αιτίες δηλαδή, που υπάρχει πάντοτε βία σε μια και μόνο: Σε ιδεολογικούς λόγους, στην ιδεολογία είτε φυλετική, είτε θρησκευτική, είτε πολιτική. Άλλοι αντίθετα, τους ανάγουν σε οικονομικούς, στην υλική και μόνον διάσταση.

-Παράγραφος 2^η: Τη δουλεία στην αρχαιότητα, για παράδειγμα, την υπέβαλαν οικονομικοί λόγοι. Το φανατισμό της Ιεράς Εξέτασης στον μεσαίωνα, θρησκευτικοί λόγοι. Την αποικιοκρατία, από την αναγέννηση και μετά, και πάλι οικονομικοί. Την κτηνωδία του ναζισμού στην πιο πρόσφατη εποχή, κυρίως ιδεολογικοί, όπως και τη βαρβαρότητα του σταλινισμού.

-Παράγραφος 3η: Βία δυστυχώς υπήρχε πάντα. Τη βρίσκουμε σε όλες τις εποχές από προϊστορία ακόμα, τη συναντάμε στην αρχαιότητα, στο μεσαίωνα, στην αναγέννηση, στη μετέπειτα εποχή και μέχρι και σήμερα, με αυτήν ή εκείνη τη μορφή, με αυτόν ή εκείνον τον μανδύα.

-Παράγραφος 4^η με το γενικό συμπέρασμα: Ανεξάρτητα όμως από το ποια από τις δυο παραπάνω θεωρίες κατέχει την αλήθεια, ένα είναι το συμπέρασμα για τον σημερινό μέσο άνθρωπο, για τον πολίτη του κόσμου: Οικονομικοί και ιδεολογικοί λόγοι είναι οι αιτίες του βασανισμού του και της ταλαιπωρίας του, της καταδυνάστευσής του από συνανθρώπους του.

Παράγραφος 5^η (επίλογος): Του μένει τελικά, σε σχέση με τους προγόνους του η πικρή γεύση ότι αυτός κατέχει την αλήθεια που βιώνει, και ότι έχει το αναφαίρετο δικαίωμα για προσπάθεια και ελπίδα. Να δει ίσως κάποτε καλύτερες μέρες. Να ζήσουν έστω οι απόγονοί του σε ένα κόσμο χωρίς αυτές τις σκληρές και άκαρδες αιτίες.

======

Τα ιστολόγιά μου

Παρασκευή 7 Σεπτεμβρίου 2012

15) Επίλογος, συνέχεια- η 'αποστροφή' στον επίλογο της έκθεσης

-Σε συνέχεια των όσων αναφέρω στην 11η ανάρτηση για τον επίλογο θα πω και τα εξής:

Η ‘αποστροφή’ στον επίλογο

-‘Αποστροφή’ λέμε μια φράση ή πρόταση που βάζουμε στο τέλος του επιλόγου μας σε μια έκθεση, με την οποία φράση ή πρόταση εκφράζουμε ένα συναίσθημα, μιαν ευχή, μιαν αφανή επιθυμία.

-Με την αποστροφή κλείνουμε την έκθεσή μας λογοτεχνικά, έστω και αν όλο το άλλο κείμενό μας είναι ορθολογικό, δηλαδή με ψυχρή λογική.

-Την ‘αποστροφή’ μπορούμε να την κατακτήσουμε με λίγη εξάσκηση και προσοχή- προσέχοντας δηλαδή το τέλος των κειμένων γνωστών συγγραφέων: Πχ:

-«Βιβλιοθήκη είναι η μνήμη της ανθρωπότητας. Άτιμη μνήμη, αλλά με την οποία θα κατακτήσουμε ένα μέλλον που θα μοιάζει, αδιόρατα, με την ελπίδα μας». (Χορχέ Λουίς Μπόρχες : η Μνήμη της ανθρωπότητας- βλέπε το απόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό βιβλίο ‘Νεοελληνική γλώσσα για το Γυμνάσιο’, τεύχος β ΄ ).

-«Η ειρήνη είναι τα σφιγμένα χέρια των ανθρώπων. Είναι το ζεστό ψωμί στο τραπέζι . . είναι το χαμόγελο της μάνας. Μονάχα αυτό. Τίποτα άλλο δεν είναι η ειρήνη). (σ. σ. = η υπογραμμισμένη φράση μπορεί να χαρακτηριστεί ως η αποστροφή της αποστροφής !)- (Γ. Ρίτσος. Η Ειρήνη, Απόσπασμα από το Νεοελληνική γλώσσα για το Γυμνάσιο, τεύχος β ΄ ).

-«Είναι ο Νεοελληνισμός, όχι δόγμα, σύστημα, διδασκαλία, σχολή, νόμος απαράβατος, αλλά ίσια ίσια ζωή, κίνηση, αντίφαση, αναζήτηση, ταξίδι, θάλασσα ανοιχτή». (Από το δοκίμιο του Γιώργου Θεοτοκά ‘Παράδοση και Ελληνικότητα, βλέπε το στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας για τη γ ΄ λυκείου).

- «Για να επιτευχθούν όμως τα παραπάνω, πρέπει να αλλάξει η νοοτροπία μας. Αυτός ο σύντροφός μας, και εχθρός μας μαζί ».(Ίσως έτσι να μπορεί να κλείσει μια έκθεση λυκείου με θέμα τη νοοτροπία μας).

Παρατηρήσεις: 1) Η ‘αποστροφή’ πάντως δεν πρέπει να είναι μελοδραματική, είδος που ανήκει στα αισθηματικά μυθιστορήματα και διηγήματα. 2) Η ‘αποστροφή’ είναι ό,τι ωραιότερο για να κλείσουμε την έκθεσή μας και να την μεταφέρουμε στο λογοτεχνικό επίπεδο.
=======

Τα ιστολόγιά μου

Σάββατο 1 Σεπτεμβρίου 2012

14) Για το Περιεχόμενο, συνέχεια- Οι υποπλευρές μιας πλευράς

Υποπλευρές μιας πλευράς

-Είπαμε στην 3η ανάρτηση, ότι στην έκθεση εξετάζουμε τις διάφορες πλευρές μιας έννοιας, πχ τον ορισμό της, την ιστορική ανασκόπησή της, τα αποτελέσματα πού φέρνει, τα αίτια που προκαλούν αυτά τα αποτελέσματα, κτλ.

-Υπάρχει όμως περίπτωση να δούμε και τις υποπλευρές μιας πλευράς. Σαν παράδειγμα θα πω ότι αυτό συμβαίνει όταν εξετάζουμε τα αποτελέσματα που φέρνει η βία γενικά σε μια κοινωνία (= πλευρά), και ειδικά στα παιδιά (=υποπλευρά της βίας στην κοινωνία).

-Παρακολουθείστε το δοκίμιο του Γ. Θεοτοκά «Παράδοση και Ελληνικότητα» του Γ. Θεοτοκά (στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας για τη γ ΄ Λυκείου, σελ. 214):

-Στην αρχή της πρώτης παραγράφου, στον πρόλογο, μιλάει γενικά για την ελληνική παράδοση (πλευρά) και στο τέλος της για την κλασική μας παράδοση (υποπλευρά της ελληνικής παράδοσης),

-Στη δεύτερη παράγραφο μιλάει για την μετέπειτα συνέχεια της παράδοσης που περιλαμβάνει την Ελληνιστική περίοδο από

τον Μεγαλέξανδρο και μετά , το χιλιόχρονο Βυζάντιο, τον κοινοτικό μας πολιτισμό κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, και τον όσο πολιτισμό δημιούργησαν οι Έλληνες στο Καινούργιο κράτος από το 1821 και μετά. (υποπλευρές της πλευράς ‘’ελληνική παράδοση’’).

-Στην επόμενη παράγραφο μιλάει για την πνευματική μας αλληλεξάρτηση από τη Δύση (υποπλευρά της ελληνικής παράδοσης).

-Στην &4 αναφέρει ότι ο πολιτισμός της Ανατολής περιέχεται στην ελληνική παράδοση (υποπλευρά της παράδοσής μας η ανατολική μας παράδοση).

-Στην &5 αναφέρει ότι η παράδοσή μας ολοένα αλλάζει σύσταση, ανανεώνεται, αναπροσαρμόζεται, αφομοιώνει καινούργιες επιδράσεις (νέες υποπλευρές της πλευράς ‘’ελληνική παράδοση’’).

-Στην & 6 καθορίζει πλέον ποιο έργο κατά τη δική του αντίληψη ανήκει στην ελληνική παράδοση και είναι ελληνικό: κάθε έργο που βγαίνει με ειλικρίνεια από τη ζωή, την καρδιά και τη σκέψη των ανθρώπων του έθνους μας.

-Στον επίλογο μάς προτρέπει να δούμε ποιοι διαλεχτοί μας εκπρόσωποι αντιπροσώπευσαν την πνευματική και ηθική μας ζωή, την ελληνική θα έλεγα παράδοσή μας.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Ώστε σε ένα γραπτό μας, πχ σε μια έκθεση λυκείου, μπορεί και πρέπει μερικές φορές, να δούμε όχι μόνο τις πλευρές μιας έννοιας που εξετάζουμε, αλλά και υποπλευρές της έννοιας (πχ για την πλευρά «ελευθερία του ατόμου», ο Ε. Παπανούτσος εξετάζει στο δοκίμιό του «μορφές ελευθερίας» τις υποπλευρές νομική/συνταγματική ελευθερία, κοινωνική/ οικονομική ελευθερία, ψυχολογική ελευθερία, εξάρτηση δηλαδή από αμέτρητες ανάγκες, ηθική, πνευματική αλλά και πολιτική ελευθερία).
======